(Beschermd monument sedert 1994)
Een typische dorpskerk met een rijk verleden
Patroonheiligen
De patroonheiligen van de kerk van Achel-centrum zijn de heilige Monulfus en Gondulfus. Zij waren bisschoppen van Maastricht rond 550 n.C. De toewijding van de kerk van Achel aan deze twee heiligen gebeurde na 1039 toen de “elevatio”, de officiële heiligverklaring plaatsvond.
De geschiedenis van de Achelse kerk is altijd verbonden gebleven met de bisschoppelijke Sint-Servaaskerk van Maastricht. Tot aan de Franse Revolutie werden de pastoors van Achel benoemd door het kapittel van Sint-Servaas van Maastricht. In de 18de eeuw waren zelfs alle pastoors afkomstig van Maastricht en omgeving.
Van de patroonheiligen bevinden zich in het koor twee beelden en twee glasramen. Monulfus heeft traditioneel een kerkgebouw in de hand: een verwijzing naar de oprichting, tijdens zijn bisschopsfunctie, van de Sint-Servaaskerk in Maastricht. Sint-Gondulfus wordt meestal als prediker, met het evangelieboek uitgebeeld.
Het kerkgebouw
De parochie(kerk) van Achel wordt het eerste in de geschiedenis vernoemd in 1139. Veel meer komen we echter niet te weten. Wellicht is er in die periode een stenen Romaans kerkje gebouwd.
De huidige Sint Monulfus- en Gondulfuskerk van Achel heeft (aan de oostzijde) een koor dat in haar kern dateert uit het midden van de 15de eeuw.
De rest van de kerk werd heropgebouwd en uitgebreid in 1907-1909 naar het ontwerp van de bouwmeesters H. Martens-V. Lenertz, die in Noord-Limburg tal van nieuwe kerken en restauraties uitvoerden.
De kerk is volledig in de (neo)gotische stijl opgetrokken. Kenmerkend voor het sfeervolle interieur van de Achelse dorpskerk is haar houten tongewelf die de warme indruk van het gebedshuis accentueert. De huidige opvallende beschildering is het resultaat van recent historisch onderzoek en een nieuw ontwerp van het collectief Forum te Hasselt in de jaren 1990. Een deel van het schilderwerk werd gerealiseerd door lokale vrijwilligers.
De driebeukige kerk heeft, naast de grote spitsbogen in de zijmuren, aan de dakrand van de zijgevels kleine rondvensters ter hoogte van het koor: misschien een herinnering aan de vergroting van de kerk in de loop van de 16de eeuw. Tegen het oude koor aan de zuidzijde is een grote sacristie bij de verbouwing in 1907-1909 aangebouwd die in 1980 een nieuwe bestemming als winterkapel kreeg. Aan de buitenzijde van het koor bevinden zich een aantal oude grafstenen uit de 17de en 18de eeuw die herinneren aan het voormalig kerkhof dat rond de kerk gelegen was. Aan de buitenzijde, aan beide zijbeuken is duidelijk de naad tussen het 15de eeuwse koorgedeelte en de neogotische kerkbouw in het metselwerk te zien. De kerk werd door de kerkfabriek ingrijpend gerestaureerd in verschillende fasen vanaf 1985.
Rijk en veelzijdig interieur
Naast enkele oude houten beelden en oud liturgisch zilverwerk, is de kerk vooral gestoffeerd door beeldhouwwerk van de lokale kunstenaar Thomas Watson (1865-1927)
Rondgang
1. Zwart marmeren wijwatervat
2. Oxaal (doksaal)
3. Boven het oxaal bevindt zich een heerlijk orgel : volledig vernieuwd in 1987 door Potvlieghe (Ninove); orgelkast door Achelse meubelmaker Theo Janssen; ballustrade (verlaagd) van Thomas Watson
4. Doopkapel
De doopvont is een herinnering aan de grote restauratie en herinrichting van de kapel door pastoor Bungeners, senior (pastoraat: 1756-1789): hardstenen onderstel uit Luik, koperen bekken en deksel van Bungeners uit Eindhoven, 1770.
In de doopkapel is ook een lezenaar met een merkwaardige voorstelling van Christus aan het Kruis aangebracht. Boven hangt een schilderwerk uit een voormalig altaar, voorstellend Maria en de jonge Christus (18de eeuw). Aan de andere zijde van de kerk hangt eveneens een 18de eeuws schilderij met de voorstelling van Christus aan het Kruis.
5. Oude Luikse biechtstoel: van de twee oude biechtstoelen in Luikse régencestijl bleef één bewaard. Opvallend kenmerk is het sculptuurwerk in bladmotieven. Naast deze biechtstoel staat nog een tweeledige eikenhouten bergkast, beide uit de 18de eeuw.
6. Twee andere biechtstoelen uit 1913 zijn van de hand van Watson en versierd met verschillende heiligenbeelden, waaronder de patroonheilige van het biechtgeheim: de H. Nepomucenus
7. In het O.-L.-Vrouw-altaar bevinden zich neogotische glasramen van Den Rooijen (Roermond) en het altaar van Watson.
8. Het beeld van de H. Barbara uit ca. 1500 dat aan de laatste pilaar tegen de linkerbeuk beveiligd is opgesteld, is het kunsthistorisch pronkstuk van de kerk. Het is een waardevol gotisch beeld dat toegeschreven wordt aan de meester van Varsseveld (Kalkar).
9. Op het koor bevindt zich een altaar dat uit de opgeheven communiebank van Watson gemaakt werd. De preekstoel, tijdelijk tot ambo omgevormd, werd terug in zijn oude glorie hersteld.
De beelden van de twee patroonheiligen 1736, oorspronkelijk borstbeelden, ten voeten uit gebeeldhouwd in 1837 door Dieltjens uit Grobbendonk, geven het priesterkoor een warme invulling.
10. Achteraan prijkt het hoogaltaar met fraaie heiligenbeelden, van de hand van de Antwerpse kerkmeubelspecialist Boeck-Van Winde dat reeds in 1876 werd ingewijd.
11. Nabij de gewelfsleutel van de zoldering van het koor is een merkwaardig jaaropschrift uit 1741, verwijzend naar een dankbetuiging voor Maria in tijden van zware hongersnood en ellende. Het duidt dus niet op een restauratie van het gewelf.
12. De 5 centrale koorramen, een schenking van de familie Simons vanaf 1878 komen uit het bekende Antwerps atelier Stalins.
13. De twee zijdelingse glasramen van priesterkoor, die de patroonheiligen voorstellen, komen dan weer van het atelier Den Rooijen en dateren van 1913.
14. In het koor staan nog twee oude deuren in Luikse Lodewijk XVII-stijl (18de eeuw), die eveneens herinneren aan de geweldige inspanningen die pastoor Bungeners verrichtte om zijn kerk ‘tot één van de mooiste van de Kempen’ te maken.
15. Het Sint-Antoniusaltaar van Watson aan de rechterbeuk bevat een laat 18de eeuws beeld van Antonius van Padua en glasramen van Den Rooijen uit 1911. Het altaar zelf is van de hand van Watson.
16. Aan de rechterkolom van het kerkschip bevindt zich het beveiligd beeld van de H. Rochus uit 1795 dat besteld werd door de pas opgerichte broederschap van de H. Rochus. De pestheilige Rochus was vroeger in landbouwmiddens zeer populair. Hij beschermde mens tegen huidziekten, pest en andere epidemies.
17. De Kruisweg (14 staties) is een kopie van de kruisweg van de kathedraal van Antwerpen door Hendrix van Peer, kopie uit atelier Beyaert, Brugge
18. De moderne kerkstoelen van het atelier Mertens uit Hamont dateren uit 2005
19. Het Missiekruis boven de triomfboog, die zelf schilderwerk uit ca 1885 bevat, werd in 1886 in een Gents atelier gefabriceerd.
20. In het portaal van de toren bevindt zich het voormalig uurwerk uit 1912 van de Mechelse firma Michiels.
21. In de toren hangen drie klokken: de oudste dateert van 1769 ( het is een oudere klok die in 1769 hergoten werd, klokkengieter Simon); verder een klok uit 1859 (klokkengieter Van Aerschodt) en een tweede klok uit 1859 die in 1895 (klokkengieter Buellens) eveneens hergoten werd omdat haar klank ontoereikend was.
Antonius-processie
De verering van de H. Antonius van Padua startte te Achel in 1820 met de komst van de nieuwe pastoor De Haan
Pastoor De Haan slaagde er ook in om een belangrijke relikwie van de heilige te bemachtigen en vooral om de openbare verering ervan door de bisschoppelijke overheid te verkrijgen.
Hij liet het voormalig H. Kruisaltaar en/of altaar van de H. Barbara en Catharina opmaken en plaatste er het beeld van de H. Antonius in. Het beeld genoot zeker sedert 1820 een enorme volksverering die zelfs tot op heden bewaard blijft.
In 1906 werd ook een broederschap met officiële kerkelijke statuten opgericht. Op de feestdag van de H. Antonius, in juni, werd een plechtige jaarmis gehouden die gevolgd werd door een processie
Vanaf 1978 werd onder leiding van pastoor Jan Kwanten de processie grondig vernieuwd en aangepast aan de moderne noden. Voortaan nemen de uitbeeldende groepen deel aan de eucharistieviering en is de processie het verlengstuk ervan.
De vernieuwde kerk van Achel-Centrum werd op 2 oktober 1913 ingewijd door bisschop Martinus Rutten. Aan de buitenzijde, naast het portaal bevindt zich de eerste steen. Merkwaardig is eveneens een prachtige voorstelling van O.L. Vrouw, door Watson, midden in de eiken deur van het portaal aan de buitenzijde.